ΜΩΜΟ' ερια ΚΟΤΣΑΜΑΝΙΑ - ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΑΜΠΑΛΑΙΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΕΘΙΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ

   Δεν είναι συνηθισμένο στην πὀλη να ακούς νταούλια, τύμπανα και αγγείον (γκαϊντα) να πλημμυρίζουν με τους ξεχωριστούς ήχους τα στενά και τα σοκάκια του κέντρου της πόλης. Το Σάββατο 09.01.2016 είχα την τύχη να πέσω πάνω σε ενα ποντιακό έθιμο που λάμβανε χώρα στους κεντρικούς δρόμους της Πάτρας απο τα μέλη του Μορφωτικού συλλόγου Τετραλόφου Κοζάνης προκαλώντας μια  έκπληξη αρχικά, αλλά κέφι και διασκέδαση στη συνέχεια.

   Σύμφωνα με το ενημερωτικό φυλλάδιο που μας έδωσαν, το δρώμενο των Μωμόγερων είναι μια κιβωτός της λαικής παράδοσης. Κάνει την εμφάνιση του πριν το αρχαίο αττικό δράμα, πέρασε απο όλους τους αιώνες διδάσκοντας ιστορία, τέχνη, ανθρωπισμό ( τα χρήματα ή τα αγαθά που μαζεύονται κατά την διάρκεια του δίνονταν σε οικονομικά ασθενέστερες οικογένειες). Έζησε ενα απο τα μεγαλύτερα εκλήματα των αιώνων, τη Γενοκτονία του Ελληνικού λαού και έφτασε αλώβητο στις νέες πατρογονικές εστίες, όπως έφτασαν και όσοι απο τους προγόνους μας κατάφεραν να σωθούν σηκώνοντας το μεγάλο σταυρό του μαρτυρίου και έχοντας συνοδοιπόρο την πίστη στο Θεό, την ελπίδα, την ανθρωπιά και το δυναμισμό τους. Το έθιμο διατηρήθηκε και μεταφέρθηκε στην Ελλάδα. Οι Πόντιοι πρόσφυγες, ανάμεσα στα λιγοστά αντικείμενα που έφεραν στην Ελλάδα, ήταν εγκόπλια και περικεφαλαίες Μωμο'έρων. Πραγματοποιείται απο το 1924-25 στην Ελλάδα (ελάχιστες φορές δεν έχει πραγματοποιηθεί όπως στον πόλεμο του 1940).

   Οι Μωμό' εροι αποτελούνται απο την χορευτική (κορυφαίος-αρχηγός και χορευτές), τη θεατρική (αυτσχέδιοι διάλογοι) και τη μουσική ομάδα (λύρα, αγγείον,νταούλι), όλοι μεταμφιεσμένοι. Όλοι μαζί, με φωνές, κραυγές, θορύβους απο κουδούνια, βήματα χορού, μουσική,τραγούδια και παράλληλη δράση όλων των θεατρικών προσώπων, όχι μόνο προκαλούν το ενδιαφέρον του κοινού που τους ακολουθεί απο σπίτι σε σπίτι αλλά επιδιώκουν και τη συμμετοχή του κοινού στις πολλαπλές παράλληλες δράσεις.

   Ντυμένοι με περικεφαλαίες, φουστανέλες και κρατώντας ξύλα στα χέρια, χορεύοντας και τραγουδώντας επισκέπτονται ενα ενα τα σπίτια του χωριού. Ανάμεσα τους και σε επικοινωνία με τους θεατές είναι η θεατρική ομάδα, αποτελούμενη μόνο απο άνδρες: δύο νύφες που προσπαθεί να τις κλέψει ο κόσμος πληρώνοντας ενα αντίτιμο με την επιστροφή τους, ο γέρος, η γριά, ο διάβολος, το άρκον ( η αρκούδα), ο γιατρός που εξετάζει τη νύφη και διαπιστώνει συνήθως την κακοποίηση της, ο τσανταρμάς ( χωροφύλακας επι τουρκοκρατίας) κ.α. Τα μουσικά όργανα που τους συνοδεύουν είναι λύρα, αγγείον (γκάιντα) και νταούλι. Το σύνολο της χορευτική, θεατρικής και μουσικής ομάδας είναι περίπου 30 άτομα και η πομπή τους θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ώς ενα θέατρο δρόμου (street theatre) που χορεύοντας και τραγουδώντας σατυρίζει πρόσωπα και καταστάσεις.

   Σύμφωνα με τον κ. Κώστα Αλεξανδρίδη, πρόεδρο του Ελληνικού σωματείου Διάσωσης και Διάδοσης της Πολιτιστικής μας κληρονομιάς, τα Μωμο' έρια είναι το έθιμο του Δωδεκαήμερου των Ελλήνων του Πόντου. Ο Μώμος ήταν ο θεός του γέλιου και της σάτιρας, η προσωποποίηση της μομφής και της κατηγορίας. Οι ιερείς του Μώμου, οι ακόλουθοι του είναι οι Μωμόγεροι. Οι Πόντιοι κατά την διάρκεια του Δεκαήμερου, εκτός των συνηθισμένων χριστιανικών εορτών  "εποίναν και τοι Μωμοερ'τς"..."έβγαινα τα Μωμο' έρια...οι "Κοτσαμάν"!. Το δρώμενο πραγματοποιείται σε πλατείες, δρόμους και αυλές σπιτιών. Η ολοκληρωμένη μορφή του αποτελείται απο τον Κορυφαίο (Μωμόγερο), τη χορευτική ομάδα, τη θεατρική και τους μουσικούς όπως αναφέραμε παραπάνω. Όλοι είναι μασκαρεμένοι.

   Παραμονή της Πρωτοχρονιάς συγκεντρωνόταν ο όμιλος με την κραυγή "ωωω-χοχοχο" και ξεκινουσε να περιδιαβεί όλα τα σπίτια του χωριού. Σήμερα το δρώμενο συνεχίζεται απο νέους τέταρτης γενιάς, διατηρώντας όχι μόνο τον ψυχαγωγικό αλλά και τον ευρετηριακό , γονιμικό, μαγικοθρησκευτικό του χαρακτήρα. Στην αυλή του καθε σπιτιού τους περιμένει στρωμένο τραπέζι με πλούσια εδέσματα, κρασί, τσίπουρο και πραραδοσιακά γλυκά. Ο ταμίας του θιάσου εύχεται σε όλα τα μέλη της οικογένειας "Υγείαν και ευλογίαν και καληχρονίαν και αρνικά παιδία και θελ'κα μουσκάρια". 

   Μετά τον χορό των Μωμο'ἐρων ακολουθεί χορός κατά παραγγελία του σπιτιονοικοκύρη όπου συμμετέχουν όλοι. Κατά την διάρκεια του χορού ενω όλοι πίνουν τσίπουρο και γεύονται τα εδέσματα, κάποιος θεατής κλέβει τη μια νύφη και κρύβεται μαζί της. Συνήθως κατ εντολή του αρχηγού τρέχουν προς αναζήτηση τους και με την βοήθεια του διαβόλου ή άλλων μελών του θίασου, δεν αργούν να τους ανακαλύψουν. Στην συνέχεια ο γιατρός εξετάζει τη νύφη και συνήθως διαπιστώνει την σεξουαλική της κακοποίηση. Το πρόστιμο είναι ανάλογο της οικονομικής κατάστασης του απαγωγέα και ορίζεται απο τον τσανταρμά (λαϊκός δικαστής). Η εξέταση της νύφης, που προσποιείται την ατιμασμένη, είναι μια απο τις πιο κωμικές σκηνές του δρώμενου και παρακολουθείται με μεγάλο ενδιαφέρον απο το παρευρισκόμενο πλήθος. Οι θεατές παρακολουθούσαν με μεγάλο ενδιαφέρον τα διαδραματιζόμενα σε κάθε σπίτι ξεχωριστά  απο το πρωι μέχρι το βράδυ, δημιουργώντας έτσι μια μεγάλη, θορυβώδη και εορταστική πομπή, με κυρίαρχα στοιχεία το γέλιο, τη σάτιρα, το χορό, το τραγούδι, τη μεθυστική μουσική που καταλήγει στην πλατεία για ενα μικρό αποχαιρετιστήριο γλέντι.

   Ο ζωντανός λαικός πολιτισμός των Ποντίων αναδεικνύεται σε πολύτιμο κεφάλαιο της ιστορίας και της Λαογραφιας μας και λαμπρο παράδειγμα λαού προσηλωμένου στην παράδοση του. Ο μυθικός θεός Μώμος με την τέλεση του δρώμενου "βρίσκεται" πάλι ανάμεσα μας και χαρίζοντας μας το ειρωνικό του χαμὀγελο, μας θυμίζει την πανάρχαια προέλευση μας, τις αδυναμίες μας αλλά και τη δύναμη της ελεύθερης συλλογικής έκφρασης. 

   Οι Μωμόγεροι είναι ενα έθιμο, το οποίο μετά απο επίμονη και επίπονη δουλεια των εκπροσώπων και των κατοίκων των προσφυγικών ποντιακών χωριών της Κοζάνηςκαι της Πτολεμαϊδας, έχει εγγραφεί στο Εθνικό Ευρευτήριο της Άυλης πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας ενω πλέον υπάρχει και υποψηφιότητα για το Διεθνές Ευρετήριο της UNESCO.

Θα κλείσω αυτή την σύντομη παρουσιάση με την φράση του Ν. Καζαντζάκη:

" Tο πρώτο σου χρέος, εκτελώντας τη θητεία σου στη ράτσα, είναι να νιώσεις μέσα σου όλους τους προγόνους. Το δεύτερο , να φωτίσεις την ορμή τους και να συνεχίσεις το έργο τους. Το τρίτο σου χρέος, να παραδώσεις στο γιό σου τη μεγάλη εντολή να σε ξεπεράσει"